Ημέρες μνήμης του μικρασιατικού ελληνισμού είναι κάθε χρόνο οι πρώτες εβδομάδες του Σεπτεμβρίου. Και μια πρόσφατη κυκλοφορία ενός εξαιρετικού χρονικού από τον καθηγητή δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο της Βοστόνης Λου Γιουρένεκ, με τίτλο Η Μεγάλη Φωτιά, των εκδόσεων Ψυχογιός, τροφοδοτεί τη συλλογική ιστορική μνήμη για την καταστροφή της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922 με ένα εξαιρετικά πλούσιο υλικό, φωτίζοντας πλευρές μιας τραγωδίας που μέχρι σήμερα λίγο έχουν μελετηθεί.

Το βιβλίο εστιάζει στη μορφή του Αμερικανού μεθοδιστή πάστορα Έιζα Τζένινγκς, μια ιεραποστολική προσωπικότητα ιδιαίτερα χαμηλών τόνων που βρέθηκε στη Σμύρνη λίγες εβδομάδες πριν την καταστροφή με την οικογένειά του, έχοντας αναλάβει μια μάλλον αδιάφορη θέση στην τοπική Χριστιανική Αδελφότητα Νέων. Ο άνθρωπος αυτός που δεν είχε τις τυπικές αρμοδιότητες να αναλάβει την παραμικρή πρωτοβουλία, μέσα σε μια πόλη υπό συμμαχική κατοχή και οθωμανική πολιορκία, κατά τις αδιανόητα δραματικές στιγμές της πυρπόλησης της Σμύρνης από τα στρατεύματα του Κεμάλ και της εθνοκάθαρσης που ήδη συντελούνταν, αναδείχθηκε σε κεντρικό πρωταγωνιστή της εκκένωσης του ελληνικού πληθυσμού και της διάσωσης περίπου ενός εκατομμυρίου προσφύγων.

Το Η Μεγάλη Φωτιά είναι γραμμένο από έναν πολίτη των ΗΠΑ και από την αμερικανική σκοπιά. Αυτό έχει μια ιδιαίτερη αξία καθώς η οπτική του αποστασιοποιείται από τις εγχώριες πολιτικές και επιστημονικές διενέξεις, που συνήθως προσθέτουν διάφορων αποχρώσεων ιδεολογικά φίλτρα στην ανάγνωση των συγκεκριμένων γεγονότων. Ο Λου Γιουρένεκ έκανε μια εντυπωσιακά εκτεταμένη έρευνα σε δημόσια, αποχαρακτηρισμένα και ιδιωτικά αρχεία της χώρας του, επισκέφτηκε ο ίδιος τα σημεία όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα και συνέλεξε προφορικές μαρτυρίες όσων μπορούσαν να παράσχουν πρωτογενείς πληροφορίες στη σημερινή εποχή. Το άνω των 500 σελίδων βιβλίο του είναι κατάφορτο από ένα πραγματολογικό υλικό που θα το κατατάξουν οπωσδήποτε στις κλασικές μονογραφίες για τα γεγονότα του 1922, καθώς αναπαριστά γλαφυρά και με μια αξιοσημείωτα ευαίσθητη ματιά την εποχή και την κοινωνική γεωγραφία εκείνης της μοναδικής πολυπολιτισμικής πόλης που χάθηκε για πάντα στο παρελθόν.

Η ιστορία του Αμερικανού πάστορα που διέσωσε 1 εκατομμύριο πρόσφυγες

Μολονότι ο συγγραφέας έκανε μια σφαιρική, αντικειμενική και σε βάθος έρευνα για όλους τους πρωταγωνιστές της περιόδου που βρέθηκαν σε θέσεις ισχύος κατά τις δραματικές ημέρες της καταστροφής, καταγράφοντας ένα λεπτομερέστατο χρονικό των λίγων κρίσιμων ημερών, παίρνει ανοιχτά θέση υπέρ του δικαίου των Ελλήνων. Πιο συγκεκριμένα, καταγγέλλει τη «γενοκτονία» που υποστηρίζει ότι υπέστησαν οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Ανατολίας, Αρμένιοι και Έλληνες, από τους ανερχόμενους εθνικιστές που υπό τον Κεμάλ θα ίδρυαν εν τέλει το σύγχρονο τουρκικό κράτος, αποκαλύπτοντας τις ωμότητες των Οθωμανών και την αποστασιοποίηση των συμμάχων της χώρας μας.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, Η Μεγάλη Φωτιά είναι ένα βιβλίο για τον απρόσμενα καθοριστικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσουν οι προσωπικότητες κατά τις περιστάσεις όπου γράφεται ιστορία, τροποποιώντας σε κρίσιμες πλευρές τον ρου των γεγονότων. Αυτό διαπιστώνει κανείς πρωτίστως από τη στάση του Έιζα Τζένινγκς ο οποίος υπακούοντας σε έναν προσωπικό κώδικα ηθικής και βγαίνοντας από το περιφρουρημένο πλαίσιο των τυπικών του υποχρεώσεων, κινητοποιήθηκε με πνεύμα αυτοθυσίας για να διασώσει εκατοντάδες χιλιάδες κατατρεγμένους ανθρώπους. Ο ρόλος όμως των μεμονωμένων ατόμων στην Ιστορία φωτίζεται στη διήγηση του Λου Γιουρένεκ και από τους υπόλοιπους πρωταγωνιστές, στρατιωτικούς, διπλωμάτες και δημοσιογράφους, οι αποφάσεις των οποίων, παρά το δεδομένο πολιτικό πλαίσιο, αποδεικνύεται ότι έστρεψαν την τυχαιότητα των γεγονότων σε απρόβλεπτα σημεία που καθόρισαν τελικά την τύχη χιλιάδων ανθρώπων.